kutubhona

Ҳар бир инсондаги шахсия унинг ақлия ва нафсиясидан таркиб топади. Бунга унинг жисми ва ташқи кўринишининг алоқаси йўқ. Бу нарсаларни шахсиянинг омилларидан ёки унга таъсир кўрсатадиган нарсалардан деб ўйлаш тўғри эмас. Чунки инсон ақли билан бошқа инсонлардан ажралиб туради. Унинг тутган йўли эса унинг олийлиги ёки тубанлигига далолат қилади. Инсоннинг ҳаётдаги тутган йўли унинг тушунчаларига биноан бўлганлиги сабабли, улар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Инсоннинг тутган йўли унинг ўз ғариза ва узвий эҳтиёжларини қондириш учун қилаётган амалларидир. Бу амаллар инсондаги майлларга мувофиқ бўлади. Шунга кўра, унинг тушунча ва майллари шахсиятининг асосидир. Аммо бу тушунчаларнинг ўзи нима? Улар нимадан таркиб топади? Қандай натижа беради? Майллар нима? Уларни нима пайдо қилади? Уларнинг таъсири қандай бўлади? Буларнинг ҳаммасини шарҳлаб ўтиш зарур.

Тушунча лафзлар маъноси эмас, балки фикрлар маъносидир. Лафз бир неча маънога эга сўздир. Лекин бу маъно воқеликда мавжуд бўлиши ёки бўлмаслиги ҳам мумкин. Шоир айтади:

Кишилардан баъзисин йиқитмоқни истасанг,
Мустаҳкам эҳром мисол кенг эса елкалари,
Унинг бағрига бирдан чин сўзни отган чоғинг,
Курашни тарк айлагай титрабон тиззалари.

Бу маъно воқеликда бор, уни ҳис қилиш орқали тушуниш мумкин. Аммо шоирнинг мана бу:

Айтдилар: тергайми икки отлиқни,
Қийналмай жанг куни битта найзага.
Дедимки: найзаси бир мил эрса гар,
Бир мил отлиқларни терар лаҳзада.

сўзидаги маъно амалиётда мутлақо бўлиши мумкин эмас. Мақталаётган киши икки отлиқни бир найзага термаган. Бу ҳақда бирор киши сўраган ҳам эмас ва отлиқларни бир милгача бир найзага териш ақлга хилоф. Бу жумлаларнинг маънолари шарҳланиб, лафзлари тафсир қилинади. Аммо фикрнинг маъноси шуки, лафз ўз ичига олган маънонинг ҳис этилиб ёки тасаввур қилиниб тасдиқланадиган воқеси бўлса, ўша воқени ҳис қилиб ёки тасаввур қилиб тасдиқлаган кишида у тушунчага айланади. Бу маъно, гарчи унга айтилган ёки ўзи ўқиган жумлалардан тушуниб олган бўлса ҳам, уни ҳис этмаган ва тасаввур қилмаган кишида тушунчага айланмайди. Шунинг учун ҳар бир шахс ўқиган ёки эшитган сўзларини ақлан қабул қилиши, яъни сўзларнинг маъносини сўзловчи ёки ўзи хоҳлагандек эмас, балки асл маъноларни идрок этиши керак. Шу билан бирга бу маънолар воқесини зеҳнида идрок этиб, тасаввур қилсин. Шундагина бу маънолар тушунчага айланади. Демак, тушунчалар воқеси зеҳнда идрок қилинган маънолардир. Бу воқелик инсондан